در طول دو دهه گذشته مفهوم لجستیک در صنعت حمل و نقل جاده  ای به شکلی فزاینده در حال طرح و تکوین بوده است. به طورکلی روند ساختاری این فرآیند را می توان “تغییر از باربری سنتی جاده ای” به لجستیک و مدیریت زنجیره عرضه Supply Chain Management در اقتصاد کشورهای توسعه یافته مانند کشورهای اروپای غربی تعریف کرد.

در این زمینه یکی از مهم ترین عملکردهای عملیاتی این روند ساختاری که در سطح ملی مطرح است، ایجاد نگرش شبکه ای یا به عبارت دیگر تعریف و ایجاد شبکه های خدماتی لجستیک، در کنار شبکه های زیربنایی جاده ای و ریلی موجود یا همان صنعت قدیمی حمل و نقل است که زمینه های بهره وری بالا و افزایش چشمگیر کارایی در حمل و نقل جاده ای را نیز فراهم آورده است. “رویکرد شبکه ای” به جای عملیات باربری در یک مسیر منفرد، ایده اصلی و نکته کلیدی در برنامه ریزی حمل ونقل مدرن است. البته همانگونه که اشاره شد، رویکرد شبکه ای علاوه بر نیاز به شبکه های خطی مانند جاده ها، خطوط ریلی و غیره، نیازمند شبکه­های خدماتی شامل انبارها(warehouses) ، مراکز تفکیک بار (break-bulk centres) و تسهیلات ترانسشیپمنت (transhipment) ، سکوهای حمل و نقل (transport platforms) و به­طورکلی مراکز لجستیکی (logistic centres) در نقاط جغرافیایی مناسب در سراسر منطقه تحت پوشش بازار است که طبعا مستلزم سرمایه گذاری گسترده در ایجاد اینگونه تسهیلات در سطح ملی و حتی منطقه ای است. ضمن آنکه باید توجه داشت که عملکرد کارآمد تسهیلات فوق به طور اولی، در گرو ایجاد شبکه های اطلاعاتی و ارتباطاتی لازم بوده و بدون وجود شبکه های ارتباطی- اطلاعاتی در سراسر منطقه تحت پوشش بازار، اصولا تسهیلات مدرن و شبکه­ای کارایی و کاربرد موثری نخواهد داشت.

به طور سنتی و به شکلی که امروزه نیز در کشور ما رایج است، حمل و نقل، بهره برداری از شبکه های خطی حمل و نقل را عهده دار بوده و متصدیان حمل و نقل جاده ای، جابه جایی کالا در یک مسیر منفرد و معین از یک مبدا به یک مقصد را بر عهده دارد.

۲- روند بازار بین المللی لجستیک حمل و نقل جاده ای در جوامع صنعتی

در چند دهه­ اخیر و در پی نتایج توسعه بازارها، تغییرات مهمی نیز در صنعت حمل و نقل جاده ای کشورهای توسعه یافته به وجود آمد، که کماکان نیز در جریان است.

تقاضای صاحبان بار (صنایع بزرگ و توزیع کنندگان) به سمت یکپارچه کردن بازارهای بین المللی (و جهانی شدن) در حرکت است و این امر تمایلات جدیدی به سوی صنعت لجستیک را فراهم آورده که تاثیر به سزایی بر ساماندهی جابه­ جایی بار گذاشته و خواهد گذاشت. این جهت گیری ها در واحدهای صنعتی را می توان به­ صورت زیر خلاصه کرد:

مکان یابی مجدد جغرافیایی و توسعه زیربناهای شبکه خدماتی: که نتیجه حذف محدودیت های تجاری و حذف مرزها یا افزایش تسهیلات عبور و مرور از مرزها است.

گسترش فرآیند تولید “درست به­ موقع” (Just In Time -JIT)

برون سپاری فعالیت های لجستیک

استفاده گسترده از فن آوری اطلاعات(IT)  و کاهش هزینه های ارتباطات و هماهنگی ساده تر لجستیک حمل ونقل  (با توجه به زنجیره عرضه)

ازدیاد همکاری های تجاری اعم از همکاری­های مشترک، پیمان های منطقه ای و استراتژیک، مشارکت و …

این تحولات موجب تجدید نظر و ساماندهی مجدد صنعت باربری در مقیاس کلان شده که مشخصه اصلی آن، تسلط عاملان لجستیک بر فعالیت های حمل ونقل جاده ای است. در این راستا ارایه کنندگان لجستیک حمل ونقل جاده ای، خدمات خود را با نیازهای جدید در سطح بین المللی همسو کرده اند و اکنون جابه جایی کالا یکی از خدمات عاملان و متصدیان لجستیک محسوب می­شود.

امروزه تغییر از باربری داخلی سنتی (که کماکان شکل مرسوم در کشور ما است) به لجستیک/مدیریت زنجیره عرضه (SCM) یک روند جهانی محسوب می­شود و در اقتصادهای توسعه ­یافته مانند اروپای غربی، پیشرفت زیادی داشته است.

مرحله بندی یا چندپارگی در فرآیند تولید و پراکندگی مکانی آن بر اساس مزایای منطقه ای، تخصصی شدن بازار حمل ونقل در زمینه های کالاهای خاص را ایجاب می­کند. از این رو سرمایه گذاری در انواع انبار و مکان مناسب برای ساخت سکوها، برای کسب سود و همچنین سرمایه­ گذاری در ابزارهای مدیریتی (مخصوصا ابزار پردازش اطلاعات و انتقال اطلاعات در فواصل مختلف) و آموزش کارکنان، تمرکز اصلی لجستیک بوده است. این نوع سرمایه گذاری در مقایسه با سرمایه گذاری در تجهیزات حمل­ ونقل و خرید کامیون، به ­سرعت در حال رشد است.

۳-زنجیره تامین و تحولات صنعت لجستیک ­حمل­ ونقل

همان­گونه که در شکل زیر ملاحظه می­شود، به طور کلی مدیریت لجستیک را می­توان آن بخش از زنجیره عرضه تعریف کرد که برنامه ­ریزی، اجرا و کنترل موثر و کارآمد جریان دو طرفه جابجایی و نگهداری کالا و خدمات و اطلاعات مربوط به آن را از نقطه مبدا تا مقصد نهایی (مصرف کننده) جهت تامین درخواست­ها و نیازهای مشتریان به عهده دارد.

(لجستیک تولید)Inbound

جریان دو طرفه شامل لجستیک رو به جلو (Forward Logistics) و لجستیک معکوس (Reverse Logistics) است. فرآیند لجستیکی رو به جلو شامل مدیریت جریان جابجایی مواد خام از عرضه­ کننده مواد اولیه به تولیدکننده و از تولیدکننده به نقاط تجاری (و مصرف) است. لجستیک معکوس، فرآیند لجستیکی است که طی آن محصولات نو و استفاده نشده، (مرجوعی) یا محصولات استفاده شده و لوازم بسته­بندی، اعم از ضایعات یا بسته ­بندی­های قابل استفاده مجدد، همچون سبدها، قفسه­ ها و پالت­ها، با توجه به گرانی این لوازم و نیز با توجه به ملاحظات پایش زیست- بومی، به نقطه اولیه در زنجیره تامین برگشت می­شوند. لجستیک معکوس تفاوت­های زیادی با لجستیک رو به جلو دارد ولی این نوع لجستیک جهت دست­یابی به استفاده بهینه­ از مواد/ کالا است. این کار نیاز به سیستم­های ذخیره­سازی و بسته­بندی مناسبی دارد تا اطمینان حاصل شود که ارزش باقیمانده در کالای مصرف شده یا مرجوعی به­ علت بی­دقتی در حمل کالا از بین نرود.